Je bent christen en gelooft dat Jezus de weg, de waarheid en het leven is. Ook wil je verbinding met mensen die een andere overtuiging zijn toegedaan. Hoe doe je dat? Kun je religieus ‘exclusief’ zijn, terwijl je sociaal-maatschappelijk ‘inclusief’ verbinding zoekt met mensen die een andere, soms botsende, religieuze overtuiging hebben?
En wanneer je wilt bijdragen aan een vreedzame samenleving, hoe verhoud je je dan tot ingewikkelde Bijbelteksten, die soms anderen letterlijk uitsluiten en gewelddadig van toon zijn (bijv. Deut. 17)? Daarover gaat het huidige onderzoek van de Leerstoel ‘De kerk in de context van de islam’.
Inclusiviteit is vandaag de dag een belangrijk woord. De trend is dat we werken naar een inclusieve samenleving, dat gezocht wordt naar inclusief taalgebruik, en dat inclusie het streven en beoogde doel is. Inclusiviteit is echter een buzzwoord; wat er precies mee bedoeld wordt, is niet altijd even duidelijk. Het is te gemakkelijk om te stellen dat we altijd en overal ‘inclusief’ moeten zijn; zo simpel ligt het niet. Sterker nog: we moeten ons afvragen of we wel over ‘inclusie’ kunnen spreken zonder te spreken over ‘exclusie’.
zonder exclusie is inclusie onmogelijk
Elke samenleving of (geloofs)gemeenschap kent mechanismes van in- en uitsluiting. Dit zijn processen die inherent zijn aan het bestaan van groepen. Op allerlei gebieden worden zaken of personen in- of buitengesloten. In de Nederlandse context wordt een organisatie bijvoorbeeld buitengesloten van overheidssubsidie wanneer de organisatie medewerkers discrimineert op basis van religie of gender. Een corrupte ambtenaar wordt ontslagen. En een voetbalspeler wordt de toegang tot het speelveld ontzegd wanneer er een rode kaart gegeven wordt. Inclusie veronderstelt de mogelijkheid tot exclusie, zonder exclusie is inclusie onmogelijk, want zonder exclusie is er geen noodzaak om te spreken over inclusie aangezien iedereen al deel van de groep zou zijn. Soms is exclusie zelfs gewenst of noodzakelijk om een inclusieve samenleving te kunnen blijven, bijvoorbeeld als het aankomt op (het weren van) destructief kwaad. Kortom: inclusie veronderstelt exclusie, en vice versa.
De kerk kent deze mechanismes van in- en uitsluiting ook. Aan de ene kant is de kerk inclusief, in de zin dat iedereen welkom is. Anderzijds is het christelijk geloof, zoals elke religie of geloofssysteem, in bepaalde mate exclusief in haar visie op de werkelijkheid. Geloven in bepaalde overtuigingen over God en de wereld, sluit andere perspectieven uit; geloven in Jezus als Heer is iets anders dan dat niet geloven. De spanning tussen in- en exclusie is ook aanwezig in de bronteksten van het christelijk geloof, de Bijbel; er zijn zowel teksten met een meer ‘inclusieve’ als meer ‘exclusieve’ duiding.
In een multireligieuze samenleving heeft de kerk zich te verhouden tot andere religies, waaronder islam. Is het mogelijk dat de kerk zich inzet voor een inclusieve samenleving terwijl ze tegelijkertijd gelooft dat er maar één God is, de Vader, en één Heer, Jezus Christus, door de Heilige Geest? Hoe kan de kerk bijdragen aan een vreedzame samenleving in een context met soms radicaal tegengestelde wereldbeelden, zonder de eigen identiteit te verliezen? Als het gaat om ‘exclusief geloven’ en ‘inclusief samenleven’, wat voor soort exclusiviteit of inclusiviteit bedoelen we dan? Vanuit de Leerstoel ‘De kerk in de context van de islam’ doen we daar onderzoek naar.
Onderzoeksopzet
In haar onderzoek heeft de Leerstoel een unieke onderzoeksopzet gekozen. Het onderzoek richt zich namelijk specifiek op enkele exclusieve teksten in de Bijbel; exclusieve teksten benadrukken immers het spanningsveld tussen in- en exclusie, en openbaren een manier van denken die de grenzen en mogelijkheden van inclusiviteit mede kunnen bepalen. Als vertrekpunt voor het onderzoek is Deuteronomium 17:2-7 gekozen, en vanuit twee parallelle trajecten is het onderzoek vormgegeven:
- Met een groep wetenschappers is onderzoek gedaan naar de interpretatie van exclusieve Bijbelste teksten, naar de uitwerking van mechanismes van in- en exclusie in een diversiteit aan sociale contexten, en naar vergelijkbare processen in andere religieuze tradities (jodendom en islam).
- Tien focusgroepen kwamen samen (in Nederland en in het Midden-Oosten) om de genoemde Bijbeltekst te lezen, te bespreken hoe deelnemers deze tekst interpreteren en uit te wisselen hoe dit hen wel of niet inspireert in hun relatie met moslims.
Dit alles met het doel om inzicht te krijgen in hoeverre deze en vergelijkbare exclusieve teksten vandaag de dag betekenis hebben voor de christelijke geloofsgemeenschap in de context van de islam.
Resultaten
Belangrijk resultaat is dat teksten als Deuteronomium 17 geen rol van betekenis lijken te spelen als het gaat over mechanismes van in- en exclusie. Dit roept spannende vragen op, namelijk vragen naar het onderliggend theologisch paradigma over hoe dergelijke teksten gelezen en geïnterpreteerd worden vanuit een bepaald hermeneutisch kader – en wat dit kader zegt over de visie op de heilige Schriften én op God.
Eveneens wordt het spannend als het gaat om de interactie met de religieuze ander, in dit geval moslims, waar vergelijkbare teksten aanwezig zijn. Want hoe verhoudt kritiek op de theologie en geloofspraxis van de ander zich tot een kritische blik op de eigen geloofstraditie? Wat betekent dit voor het gezamenlijk leven in een multireligieuze wereld. En wat als er – vanuit persoonlijke situaties, bijvoorbeeld in situaties van bekeringen – pijn en wantrouwen in meeklinkt, wat kunnen dan heilzame, gezamenlijke wegen zijn om te gaan? Moet religie ‘eenvoudigweg’ buiten beschouwing worden gelaten als het gaat om het maatschappelijk domein, omdat de sociale implicaties te groot worden wanneer religie een rol van betekenis gaat spelen in onderlinge relaties tussen verschillende (geloofs)gemeenschappen?
Dat religieuze gemeenschappen grenzen nodig hebben, lijkt evident; inclusiviteit en exclusiviteit moeten samen op gaan om bij gezonde grenzen uit te komen. Religieuze en sociale in- en exclusiviteit zijn daarbij sterk met elkaar verweven en van elkaar afhankelijk, het onderscheid hiertussen is moeilijk te maken.
De relevantie van de thematiek van in- en exclusie blijkt wel uit de brede waaier van situaties waar dit aan de orde komt. Al dan niet geïnspireerd door specifieke teksten uit een bepaalde geloofstraditie, hebben gelovigen in een multireligieuze wereld hun weg te gaan in het spanningsveld tussen in- en exclusie. Religie is één van de aspecten die bijdraagt aan het bestaan van verschillen in een samenleving. Graag dagen we uit om te bezinnen op de vraag op welke manieren religie juist ook een bijdrage kan leveren en wegen kan aanreiken om op een constructieve manier met verschillen om te gaan. Welke religieuze inspiratie is daarvoor te vinden in de eigen geloofstraditie, en welke kracht ligt hiervoor besloten in de diverse religieuze tradities? En hoe kan een lokale kerk leren van de omgang van de wereldwijde kerk met dezelfde vragen maar in diverse contexten? Dat zijn vragen die het waard zijn om over na te denken.
Meer weten over dit onderzoek van de Leerstoel ‘De kerk in de context van de islam’? Begin 2023 verschijnt de bundel die is vormgegeven rond dit thema. Deze bundel is open access beschikbaar; wanneer de bundel gepubliceerd is, zal dat bekend gemaakt worden via de website van de Leerstoel: www.kerk-islam.nl.
Thema: Moslims liefhebben en dienen
Dit artikel hoort bij het thema 'Moslims liefhebben en dienen' van ons netwerk Loving & Serving Muslims. Ontdek op ons thema-overzicht meer artikelen en mogelijkheden om met jouw christelijke geloofsgemeenschap of community een volgende stap te zetten.
