Tijdens deze coronapandemie wordt samen zingen sterk afgeraden. Allerlei maatregelen worden versoepeld, maar rond samen zingen geldt: wees behoedzaam en doe het eventueel alleen in grote, goed geventileerde ruimtes. Theoloog en musicus Bart Visser - stafwerker Leiderschap en organisatie bij New Wine en voorganger van NGK De Lichtboog - schreef een handreiking.
Zing met heel uw hart psalmen en hymnen voor God en liederen die de Geest u vol genade ingeeft.
- Kolossen 3 vers 16b
De kerk kwam zingend tot leven. Al vanaf het prilste begin was de kerk van Christus een gemeenschap waar gezongen werd: lofliederen die enthousiast verwoordden hoe levensveranderend het evangelie van genade is; Christushymns waarin de nieuwe theologische inzichten over Jezus enthousiast werden samengevat; Psalmen waarin alle gevoelens en gedachten op poëtische manier bij God werden gebracht. De kerk kwam zingend tot leven. En die muzikale aard is altijd deel van de kerk gebleven.
Maar nu - tijdens deze coronapandemie - wordt samen zingen sterk afgeraden. Allerlei maatregelen worden versoepeld, maar rond samen zingen geldt: wees behoedzaam en doe het eventueel alleen in grote, goed geventileerde ruimtes. Er komt zelfs een rekenhulp waarmee je kunt bepalen of je in jouw kerkzaal wel kunt zingen (met een kleine groep). Op verschillende sites kon je hier de afgelopen tijd over lezen (zie: Trouw, Protestantse Kerk, EO). Behoedzaam zingen wordt dus voorzichtig toegestaan in een grote, goed geventileerde kerk. Maar in kleinere kerken/ruimtes blijft het advies om dat niet te doen.
Veel mensen ervaren deze beperking als een groot gemis. We missen de verbondenheid die zingen brengt, we missen de betrokkenheid op de eredienst, we missen deze rijke manier om Gods liefde met hart en ziel te beantwoorden. Hoe kunnen we zang en muziek toch een plek geven in onze samenkomsten (groot én klein)? Hoe geven we de gemeente een stem? Hoe kunnen we gemeenschappelijk antwoorden op Gods liefde? Deze handreiking helpt je op weg. Ik bespreek vijf functies die muziek heeft in de kerkdienst en hoe die -met en zonder muziek- kunt aanwenden. Die functies zijn:
- Ordenen - Muziek wordt gebruikt om ruimte en tijd af te bakenen.
- Onderwijzen - Muziek is een krachtig pedagogisch instrument.
- Bewegen - Muziek beweegt je. Zowel letterlijk als figuurlijk.
- Bijdragen - Muziek is een krachtig middel om de gemeente een stem te geven tijdens een dienst.
- Beantwoorden - Muziek helpt om samen een antwoord te geven op Gods liefde.
Ordenen
Muziek en samenzang zijn betekenisvol omdat ze mensen bijeenbrengen. Heel praktisch: als je van buiten de kerkzaal binnen wandelt, hoor je bepaalde muziek. Een signaal dat je nu in een andersoortige ruimte bent gekomen.[1] En als de muziek stopt weet je dat de dienst gaat beginnen. Of dat de collecte is afgelopen. Muziek ordent de ruimte -zowel de fysieke ruimte als de tijdruimte- en brengt in die zin bijeen. Muziek brengt mensen ook op een diepere manier bij elkaar: door samen te zingen worden gedachten, gevoelens en gedrag gekanaliseerd. Je ademt op hetzelfde moment, vormt met je lippen dezelfde woorden, je zingt op dezelfde toonhoogte en stemt je dus letterlijk af op de mensen om je heen.
Muziek kan natuurlijk ook verdeeldheid brengen, maar dat is in wezen de andere kant van dezelfde medaille. Want scheiding brengen is natuurlijk ook een vorm (of gevolg) van ordenen en afbakenen. En muziek blijkt hierin een krachtig medium te zijn.
Ook zonder te zingen kan muziek de rol vervullen van bijeen-brenger. Heel concreet door (instrumentale)muziek te gebruiken op de overgangsmomenten. Maar ook door de gemeente te vragen mee te neuriën met de melodie die gespeeld wordt. Zo samen neuriën geeft dezelfde soort verbondenheid die samen zingen ook brengt.
Onderwijzen
Door de eeuwen heen hebben mensen met verbazing en voldoening vastgesteld dat muziek zo’n betekenisvol onderwijsinstrument is.[2] Ook in de Bijbel wordt muziek op die manier gebruikt. In Deuteronomium 31 vers 19 geeft God de opdracht aan Mozes om een lied te schrijven dat het volk Israël helpt te onthouden wie hij is, en wat hij voor het volk gedaan heeft. En lees ook eens Psalm 78 of Kolossenzen 3 vers 16, nog even los van de meer impliciete referenties. Als we niet meer kunnen zingen, verliezen we een educatief instrument.
Hoewel muziek natuurlijk meer is, dragen onder meer rijm en ritme bij aan de onderwijzende kracht van muziek. Want als het gaat om de onderwijzende kracht van muziek, dan lopen zeggen en zingen wat door elkaar. Ook dát zie je terug in de Bijbel. Lees bijvoorbeeld de lofzang van Maria (Lukas 1 vers 43-55) of het lied van de Engelen maar eens (Lukas 2 vers 13-14). Maria zei (of zong?), de engelen loofden God ‘zeggende’ (NBV). Zeggen en zingen lopen vaak door elkaar.
Op het moment is de mogelijkheid om samen te zingen beperkt, maar de onderwijzende kracht van muziek kun je nog altijd benutten. Je kunt zeggen in plaats van te zingen. Spreek de tekst van een lied gezamenlijk, ritmisch(!), uit. Eventueel begeleid door de muziek. Een alternatief leren we van de vervolgde/ondergrondse kerk: fluisterzingen. In plaats van te zingen uit volle borst, fluister-zing je de tekst mét melodie. Zo zet je in je hersenen dezelfde delen aan het werk. En dat bevordert het pedagogische aspect van muziek.
Bewegen
Muziek en samenzang bewegen ons. Letterlijk: ons hele lijf doet mee als we zingen (ademen, mond bewegen, de longen vullen en weer langzaam ‘legen’ door het produceren van mooie klanken, soms klappen, etc.). Figuurlijk: muziek raakt een gevoelige snaar, onze emoties. Muziek is daarom van grote waarde om emoties te voelen, verwoorden maar ook te voeden. Muziek geeft ook uitdrukking aan ons verdriet (zelfs door te zwijgen: Psalm 137 vers 2). Muziek beurt ons op als we in de put zitten (1 Samuel 16 vers 23, Handelingen 16 vers 25). Muziek is een uitlaatklep bij een explosie aan vreugde (Exodus 15).
Voor veel predikanten die ik spreek, is dit een spannend aspect van muziek. Want het gaat toch in de eerste plaats om de tekst? Emoties zitten al snel in het verdachtenbankje. Nog even los van hoe je emoties waardeert,[3] wil ik hier vooral zeggen dat we de waarde van muziek als gevoelsinstrument niet over het hoofd moeten zien. Iemand zei ooit: ‘Muziek is de taal van emotie’. Dat geldt voor alle muziek. Van Bach tot Beatles en Bethel. Gezongen, gevoeld of gehoord.
Dat betekent dat je op een hele andere manier kunt kijken naar muziek in je kerkdienst. Het is niet alleen waardevol als drager van tekst, maar ook als vertolker en vormer van emoties. Ook als je niet zingt kun je die waarde laten werken. Je zou kunnen bedenken welke emotie (niet alleen inhoud) de mensen mee mogen nemen uit je preek. En dan een muziekstuk uitzoeken dat je na je preek samen kunt beluisteren (live of via een YouTube-video). Of je kunt tijdens de voorbeden gebruikmaken van eenvoudige instrumentale muziek, eventueel met een soort keervers dat je neuriet of laat zingen (O Lord Hear My Prayer). Zo beroer je de emoties van de bezoekers tot opbouw van zichzelf en ten dienste van de naaste.[4]
Bijdragen
We komen nu langzaam maar zeker bij het hart van onze beweging. Want een van de kernwaarden van New Wine is ‘we nodigen iedereen uit om mee te doen’. Dit is natuurlijk niet uniek voor New Wine. Het priesterschap van alle gelovigen is een van de (her)ontdekkingen van het hele protestantisme.
Samenzang is een van de eenvoudigste en voornaamste manieren om mee te doen in een dienst. Je bent niet alleen toeschouwer maar draagt ook daadwerkelijk bij: met je woorden, met je klanken, met je hele lichaam. Dat is ook een van de verschillen tussen een goed geregisseerde talkshow op tv of een live-stream-samenkomst. In de eerste ben je publiek. In de tweede ben je deelnemer, medewerker, priester! Voor veel mensen is dat een van de mooiste aspecten aan samenzang: met een lied beantwoorden en beamen wat wordt gesproken. En dat meewerken moeten we nu missen.
Toch zijn ook hier wegen te vinden, met muziek, naar aanleiding van een lied, of zelfs los van muziek, waarmee de gemeente een stem krijgt.
Een predikant uit ons netwerk vertelde dat bij de ingang van hun kerkzaal een schaal staat waarin gemeenteleden papiertjes met korte dankpunten kunnen leggen (‘ik ben geslaagd voor een examen’, ‘mijn moeder is weer uit het ziekenhuis’). Ergens aan het begin van de dienst worden enkele van die dankpunten hardop voorgelezen. Zo krijgt de gemeente een stem.
Je kunt ook denken aan een andere, eeuwenoude vorm: de responsie. Daarbij spreken voorganger en gemeente om beurten een deel van een tekst uit (Voorganger: ‘Onze hulp is in de naam van de Heer’, Gemeente: ‘Die hemel en aarde gemaakt heeft’). Of gebruik gezamenlijke gebeden of belijdenissen (Onze Vader, Apostolische geloofsbelijdenis). Ook kun je hier denken aan het samen uitspreken van de tekst van een lied, eventueel begeleid door de muziek (zie hierboven). En nog een manier: laat gemeenteleden voor of tijdens de dienst punten aandragen voor de voorbeden. En laat die voorbeden eventueel uitspreken door enkele mensen die aanwezig zijn. Een uitgebreidere vorm is dat een gemeentelid een getuigenis geeft tijdens de dienst, bijvoorbeeld bij een lied. Waarom is dit lied belangrijk voor die persoon? En misschien kun je er een stukje van beluisteren. Op al deze manieren -en er zijn er veel meer te bedenken- krijgt de gemeente een stem en doet zij dus actief mee in de dienst.
Ieder heeft iets (1 Korintiërs 14 vers 26). Everyone gets to play.
Beantwoorden
Hierboven las je een paar keer over het aspect van beantwoorden. Dit is een van de centrale principes in het Bijbelse denken over aanbidding in het algemeen en de liturgie in het bijzonder.
Grofweg zijn er twee polen waar het Bijbelse denken over liturgie zich tussen beweegt: liturgie (de dienst aan God) staat los van ons, is niet afhankelijk van mensen. Het gebeurt 24/7 rond de troon van God (zie Jesaja 6; Openbaringen 4 en 5). In onze samenkomsten sluiten we aan bij die onophoudelijke hemelse eredienst. Aan de andere kant -de andere pool- staat het denken dat liturgie je hele leven en levensstijl is. Jij bent de liturgie. Je hoeft er dus ook niet voor naar de kerk want alles wat je doet is aanbidding of zou dat moeten zijn (Romeinen 12 vers 1-2).
Ergens in het midden tussen die twee polen vindt je het inzicht dat aanbidding en liturgie met beiden te maken heeft: het begint bij God maar vraagt om een menselijk antwoord.
Aanbidding is: je laten vullen door de liefde van de Vader en die liefde beantwoorden en doorgeven.
Hoewel we binnen New Wine altijd proberen recht te doen aan dit hele Bijbelse spectrum, benadrukken we in onze gezamenlijke gezongen aanbidding (het stukje ‘worship’ aan het begin van een samenkomst) vooral het verticale aspect. We benadrukken de ontmoeting: openbaring en antwoord. We willen ons bewust worden van Gods aanwezigheid in ons midden (Matteüs 18 vers 20), we willen in alle nederigheid naderen tot zijn troon (Hebreeën 4 vers 16), we willen hem ontmoeten met onze vreugde en verdriet (1 Petrus 5 vers 7), we willen ons laten vullen met zijn liefde (Romeinen 8 vers 16), en we willen van daaruit telkens opnieuw de kracht ontvangen om met woorden en werken te getuigen van de komst van Gods koninkrijk (Matteüs 28 vers 18-20).
Muziek en (samen)zang spelen in deze dans-van-ontmoeting een grote rol. Dat zien we in de Bijbel, dat zien we in de vroege kerk en dat zien we nog steeds. Voor veel gelovigen anno nu is het misschien wel de belangrijkste vorm waarin we God ontmoeten.[5] En dus gaat er in samenkomst zonder zingen een belangrijke dimensie verloren.
Hoe kunnen we deze dimensie, het ‘verticale aspect’, aanboren in onze aanbidding? Hierboven heb ik al allerlei handvatten gegeven die daarbij helpen. Hieronder vind je ze iets meer geïntegreerd terug:
- Verwelkom God - Gebruik muziek en woorden om de aandacht te focussen. God is hier. Je kunt samen een lied luisteren, een responsieve votum & groet uitspreken of juist een moment van stil gebed gebruiken om de aandacht te richten.
- Prijs God - Nu richten we onze harten naar boven. Gebruik muziek (neuriën!) en korte getuigenissen (zoals die korte briefjes) om niet alleen ons verstand maar ook onze harten naar boven te richten. Geef de gemeente een stem. Letterlijk. Lees bijvoorbeeld Psalm 136 waarbij ‘het refrein’ telkens door de hele gemeente wordt uitgesproken. Dit is een dynamische moment van gemeenschappelijke lofprijzing. Het helpt daarbij om door de tijd heen allerlei andere aspecten van God te belichten: Vader, schepper, voorziener, genezer, beschermer; Gods trouw, Gods liefde, Gods vrede, Gods heiligheid, Gods wijsheid; Jezus als levend Woord, als Licht van de wereld, als ware wijnstok, als Koning der Koningen, als prins van de vrede, de mensenzoon, onze redder, leeuw, lam, opgestane Heer, verhoogde Heer, die ooit terug komt; de drieëenheid, de namen van God, de namen van Jezus, de namen van de heilige Geest, de vrucht van de Geest, de beloften van God, Zijn genade, de hemel, vergeving; en zo is er nog heel veel meer!
- Aanbid God - Nadat je je hart en gedachten hebt laten vullen door een glimp van Gods grootheid, neem je tijd voor een persoonlijk antwoord. Zoals het beroemde lied gaat: Als ik bedenk... dan zingt mijn ziel![6] Dit is het moment om je leven aan Gods voeten te leggen.[7] Er is ruimte voor verootmoediging, voor toewijding maar ook voor woorden van dankbaarheid, genegenheid en liefde. Je kunt hieraan vorm geven door een eenvoudig lied te fluister-zingen of neuriën of door (met de ogen dicht of geknield) te luisteren naar een aanbiddingslied. Ook kun je hier ruimte geven voor ‘pop-up-gebed’: verschillende mensen geven in korte zinnen woorden aan hun aanbidding.
- Rust in God - Ooit werd moeder Theresa gevraagd naar haar gebedsleven: ‘Wat zegt u als u bidt?’ ‘Niets,’ was haar antwoord, ‘ik luister.’ ‘Maar wat zegt God dan?’ ‘Niets,’ was haar antwoord, ‘Hij luistert’. Zo mogen ook wij stil zijn aan de voeten van de Vader. Ons laven aan zijn liefde. Hier is ook ruimte voor je diepste pijn of juist grootste vreugde. Breng je ziel tot rust (Psalm 62 vers 2).
- Deel met elkaar - Neem nu de tijd om te delen. Misschien iemand een bepaalde indruk voor zichzelf, een ander of voor de groep. Misschien wil iemand delen hoe hij/zij God ervaren heeft in dit moment. Neem enkele ogenblikken tijd om elkaar hiermee te bemoedigen en God ervoor te danken. Aan het einde kun je een loflied neuriën, fluisteren of luisteren. Of je spreekt met elkaar het refrein van een lied uit.
Tot slot
De kerk kwam en komt zingend tot leven. Ook in deze tijd waarin we als gemeente van Christus niet/nauwelijks samen kunnen zingen, zijn er toch manieren om de lofzang gaande te houden. De handvatten hierboven zijn slechts een begin. Waarschijnlijk zijn er in jullie midden - in je eigen kerk - mensen met veel meer creativiteit en verbeeldingskracht. Zij kunnen helpen om - met en zonder muziek en zang - ruimte te geven aan de zowel stem van de gemeente als aan die van God.
Over Bart Visser
Bart Visser is theoloog en musicus. Hij studeerde Piano-LM aan het conservatorium in Zwolle en Theologie aan de VU in Amsterdam. Hij is stafwerker Leiderschap en organisatie bij New Wine en voorganger in De Lichtboog in Houten (NGK). Samen met Peter Dijkstra schreef hij het boek Muziekteams - een praktisch handboek voor muziek in jouw kerk.
[1] Ik bedoel hiermee geen onderscheid te maken tussen profaan en sacraal maar wel aan te geven dat we, naast de alledaagse godsdienst, ook altijd momenten hebben van meer intentionele, aandachtige en vooral gezamenlijke dienst aan God.
[2] Voor Plato was dit overigens een reden om muziek te wantrouwen. Hij keek daarbij verder dan de tekst: bepaalde toonaarden zouden onethisch gedrag oproepen en moest men daarom vermijden.
[3] Het westerse wantrouwen ten opzichte van emoties vindt haar oorsprong eerder in de verlichting dan in de Bijbel. Bij een meer holistische benadering van de mens, past het dat we ook ruimte geven aan gevoelens en ervaring. Zie hierover bijvoorbeeld C. van der Kooi, Tegenwoordigheid van Geest, 101.
[4] Emoties zijn een sterke motor voor ethisch gedrag (‘Het is ronduit misdadig dat duizenden kinderen in Ethiopië sterven van de honger...’) terwijl de ratio daarvoor juist een rem kan zijn ( ‘...maar ik kan natuurlijk niet iedereen helpen.’).
[5] Pete Ward beschrijft dit in Selling Worship. Katholieken zouden (vroeger) gezegd hebben dat je God vooral ontmoette/ervoer in het avondmaal. Protestanten zeggen dat over de preek. Voor veel charismatische Christenen vindt die ontmoeting vooral plaats in het samen zingen. Zie: Pete Ward, Selling Worship, 199.
[6] Opwekking 407, O Heer mijn God.
[7] Een van de Griekse woorden die in het NT gebruikt worden voor aanbidding is proskuneo. Dat betekent zoveel als jezelf neerwerpen voor een hogere autoriteit.
